काठमाडौँ / वायु प्रदूषणको समस्या वर्षेनी बढ्दो छ । यो समस्या जाडोमा झनै बढ्छ । वायु प्रदूषणबाट विशेषगरी काठमाडौँ उपत्यकाबासी हैरान छन् । वायु प्रदूषण नेपालमा मात्र नभई विश्वमा तिब्र रूपमा बढीरहेको विज्ञहरू बताउँछन् । 

काठमाडौँमा वायु प्रदूषण बर्खामा कम र जाडोमा बढी हुने गरेको वातावरण विभागका वातावरण निरीक्षक गोविन्दप्रसाद लामिछाने बताउँछन् । पानी पर्दा वायूमण्डलमा भएको प्रदूषण पखालिन्छ । तर जाडोमा पानी कम पर्ने र अन्य कारणले वायु प्रदूषण बढ्छ ।
 
खासगरी वायु प्रदुषण हिउँद याममा बढ्ने र विशेषगरी कार्तिकपछि वायू प्रदुषण बढ्न थालेको उनले बताए ।  उनले प्रदुषण चिसोले गर्दा पुस-माघसम्म धेरै हुने गरेको बताए । साथै चैत–बैशाखमा समेत आगलागीका घटना र वन डढेलोका कारण पनि वायु प्रदुषण बढ्दै जाने बताए । 

खासगरी काठमाडौँमा दशैँपछि र तिहार भन्दा केही अगाडिबाट वायु प्रदुषण बढ्न थालेको बताए । उनले अलिकति शनिबार र  बिदाको समयमा वायु प्रदुषण घट्ने गरेको बताए । 

निरीक्षक लामिछानेले भने, “विशेषगरी वायु प्रदुषण हिउँद याममा बढ्छ । कार्तिकपछि बढ्न थालेको छ । पुस माघसम्म चिसोले गर्दा वायु प्रदुषण बढ्छ । फेरी चैत–बैशाखमा आगलागीका घटनाहरू र वन क्षेत्रमा लाग्ने डढेलोलगायतका घटनाहरूले पनि चैत–बैशाखमा प्रदुषण उच्च हुने जोखिम हुन्छ ।”

यसैगरी पानी पर्न थालेपछि मनसुनको समयमा वायु प्रदुषण कम हुने गरेको उनको भनाइ छ । मुख्यतया सहरी क्षेत्र काठमाडौँ र त्यसबाहेक ठूला ठूला सहरहरू पोखरा, र तराइमा बढी प्रदुषण हुने गरेको उनले बताए ।

उनले भने, “पानी पर्न थालेपछि मनसुनको समयमा वायु प्रदुषण कम हुनेगर्छ ।  मुख्यतया नेपालको सन्दर्भमा सहरी क्षेत्र काठमाडौँ उपत्यका भइ नै हाल्यो, त्यसबाहेक ठूला ठूला सहरहरू पोखरा र तराइ बढी प्रदुषण हुने क्षेत्रमा पर्छन् । पश्चिम तराइको तुलनामा पूर्वको तराईमा प्रदुषण अझ बढी हुने गरेको विगतका तथ्यांकहरूले देखाएको छ ।” 

साथै एक्यूआइको स्केल शून्यदेखि पाँचसयसम्म हुन्छ । जसमा शून्यदेखि ५० सम्म एक्युआइ छ भने त्यो वातावरणको लागि राम्रो मनिने तथा ५० देखि एकसयको एक्यूआइ मध्यम स्तरको मनिन्छ । 

यसैगरी एकसय भन्दा माथि जति पनि बढ्दै जान्छ त्यती नै  प्रदूषणको तह उच्च हुँदै जाने बताए । १०० देखि  १५० को  संवेदनसिल वर्गको लागि हानिकारक मनिन्छ । तीनसय भन्दा माथि एक्यूआइ गयो भने त्यो अवस्था खतरनाक नै मानिने उनको भनाइ छ ।  

साथै, उनले देशभर २९ ठाउँमा वायु गुणस्तर मापन केन्द्रहरू रहेको बताए ।  काठमाडौँसहित धुलिखेलमा समेत वायु प्रदुषण मापन केन्द्रहरू रहका छन् । साथै उनले देशको विभिन्न ठाउँहरूमा रहेका वायु प्रदुषण गुणस्तर मापन केन्द्रहरूबाट तथ्यांकहरू लिने गरिएको बताए । 

वायु प्रदुषणको तथ्याङ्क घण्टा घण्टामा नै परिवर्तन भइरहेको हुन्छ । मसिनो  धुलोका कणहरूले पनि काठमाडौँ उपत्यका सबैभन्दा बढी वायु प्रदुषण सहरको नाममा रहेको पाइन्छ ।  

निरीक्षक लामिछानेले थपे, “काठमाडौँमा आर्थिक कारोवार र सवारी चाप बढी हुन्छ त्यहीँ कारणले पनि वायु प्रदुषण बढ्ने गर्छ । यहाँ यातायातका साधनहरू धेरै छन् । मुख्यतया यातायातका साधनहरू नै वायु प्रदूषणका मुख्य कारण हुन् । बाहिरबाट आउने  वायु प्रदुषण पनि हुन्छ । जस्तै यस वर्षको वायु प्रदूषण नै  हेर्ने होभने काठमाडौं बाहिर तराइ क्षेत्रबाट र नयाँ दिल्लीबाट समेत काठमाडौंमा वायु प्रदूषणको असर परिरहेको हुन्छ ।” 

उनले काठमाडौँ उपत्यका कचौंरा आकारको भएकाले पनि चिसो बढेसँगै उपत्यकाको हावा सजिलै बाहिर जान पाउँदैन र उत्सर्जन नहुने भएकाले उपत्यकामा बढी वायु प्रदुषणको जोखिम हुने गर्दछ । 

साथै उनले बाहिरको वायु प्रदूषण कम गर्न सवारी साधनको प्रणालीमै सुधार गर्नुपर्ने बताए । उनले भने, “उद्योगको सही तरिकाले व्यवस्थापन गर्नुपर्छ । फोहोर व्यवस्थापनको कुरा पनि मुख्य रूपमा आउँछ । धूलो-धूँवा बढी हुन्छ र वायु पदूषण बढाउँछ ।” 

यसैबीच लामिछानेले वायु प्रदूषणले गर्दा मानव स्वास्थ्यमा धेरै असर पर्ने बताए । उनले श्वास प्रश्वास सम्बन्धी रोगहरू र  मुटु सम्बन्धी रोगहरूको मूख्य कारण नै  वायु प्रदुषण भएको बताए । उनले वृद्घ आमाबुवा, बच्चाहरूमा तथा मुटुका रोगीहरूलाई वायु प्रदुषणले धेरै असर पार्ने गरेको बताए ।

यसरी वायु प्रदुषणलाई न्यूनीकरण गर्न सरकारी निकायको महत्वपूर्ण भूमिका रहने जीकिर गरे । साथै, उनले सबैले सचेत  भएर सावधानीका उपायहरू अपनाउन समेत आग्रह गरे । 

वायु प्रदूषण उच्च भएको समयमा सधैँ माक्स लगाउनुका साथै खतरनाक अवस्थामा नै वायु प्रदूषण भएको छ भने सकेसम्म घरमै बस्नुपर्ने उनको सुझाव छ ।

निरीक्षक लामिछानेले वायु प्रदूषणलाई कम गर्नका लागि सरकारले मात्रै चाहेर केही गर्न नसकिने बताए । प्रदूषणका कारण यति धेरै छन् ।त्यसमा काम गर्न सक्यौं भने मात्रै प्रदूषण घट्ने हो । त्यसैले वायु प्रदूषण भइसकेपछि घटाउने भन्दा पनि प्रदूषण हुनै नदिने तर्फ सोच्नुपर्ने समय आएको उनको भनाइ छ ।

उनले वायु प्रदुषण कम गर्नका लागि लागि सरकार सँगसँगै आम जनता स्वास्थ्यकर्मी, मिडियाकर्मी, विभिन्न एनजिओ, आइएनजिओ आ–आफ्नो तर्फबाट सक्दो पहल गर्न लाग्नुपर्ने बताए ।

जस्तै केही वस्तु जलाउँदा निस्किने धुवाले प्रदूषण बढाउँछ भने फोहोरजन्य पदार्थ नजलाउने, हामीले चलाउने यातायातका साधन समय समयमा मर्मत गर्ने, वनजङ्गलमा आगो नलगाउने, सकेसम्म आफ्नो घर वरपर हरियाली वातावरण बनाउने यस्तै कुराहरूमा सबैले ध्यान दियौँ भने केही हदसम्म वायु प्रदूषण कम गर्न सकिने उनको भनाई छ ।

आकांक्षा धामी/नेपाल न्यूज बैंक